Academische agendabepaling

"Zowel bij fundamenteel als toegepast onderzoek moet de maatschappij meehelpen bij het vaststellen van onderzoeksprioriteiten. De wetenschap kan haar eigen koers niet op wetenschappelijke wijze bepalen. Daarvoor zijn brede debatten en afwegingen nodig. De agenda van de wetenschap is een zaak van de samenleving." Dit stond te lezen in de nota Waarom de wetenschap niet werkt zoals het moet, en wat daaraan te doen is van de beweging Science in transition (9 sept. 2013). Een echo ervan vinden we in de Wetenschapsvisie 2025 van het kabinet-Rutte. En nu pleit ook hoogleraar wetenschapsfilosofie en wetenschapsgeschiedenis Trudy Dehue voor een verdere inperking van wetenschappelijk onderzoekers om hun eigen agenda te bepalen (NRC Handelsblad, 27 dec. 2014).

 

Haar argumentatie? Academische vrijheid schendt de rechten van burgers. Wetenschappelijk onderzoek wordt betaald door de gemeenschap, maar die heeft over de besteding van dat geld weinig te zeggen. Dat klemt des te meer omdat wetenschap niet neutraal is, aldus Dehue: ieder onderzoek is een ingreep in de werkelijkheid vanuit bepaalde vooronderstellingen. ‘Aan elk tot stand gebracht feit liggen onvermijdelijk beslissingen ten grondslag.’ Voorbeeld: ‘In psychofarmaca zitten ideeën verstopt over wat een goed functionerend mens of dier mag heten.’ Zelfs harde wetenschap heeft een zacht karakter. En daarom moet ook ‘de minvermogende burger’ inspraak krijgen.

Twee kanttekeningen hierbij. Allereerst: hoe stelt Dehue zich dat praktisch voor? Moeten naast de wetenschapsagenda’s van politiek en bedrijfsleven ook nog agenda’s door burgers opgesteld worden? Hoe weeg je die dan ten opzichte van elkaar? Hoe zorg je ervoor dat je een representatief beeld krijgt van wat burgers willen van de wetenschap? En wat als die burgers het fundamenteel met elkaar oneens zijn? Dehue komt op dit punt niet verder dan de uitspraak dat het hoog tijd wordt dat buitenstaanders ‘serieus gaan meekijken in de private zowel als publieke keukens die hun kostjes koken’. Mensen zonder universitaire aanstelling kunnen ‘zinvolle kennis bijdragen’. ‘Als zij informeren naar de ingrediënten, of nadenken over de herkomst daarvan, en zelfs als ze eigen recepten ontwikkelen, hoeft dat geen populistische ontkenning van de expertise der beroepskoks te zijn.’

Tweede kanttekening: inspraak werkt alleen bij voldoende inzicht. Dehue heeft gelijk dat burgers belang hebben bij de manier waarop wetenschappelijk onderzoek wordt ingericht. Wetenschapsbeoefenaren hebben ook de dure taak om desgevraagd aan de burger uitleg te geven over het waarom van hun keuzes en de implicaties van  hun bevindingen. Veel verder dan dat kan het niet gaan. Wie inspraak wil hebben in een vakgebied moet zich er in verdiepen. Voor dat verdiepen zijn wetenschappelijke opleidingen in het leven geroepen. Hoewel het streven bestaat om een groeiend deel van de bevolking hoger onderwijs te laten genieten, is het ondenkbaar dat de gehele bevolking nu of straks genoeg voorkennis bezit om de keuzes in diverse specialismes te beoordelen. 

Ten slotte: Trudy Dehue schreef twee scherpzinnige boeken over de wederzijdse doordringing van wetenschap en maatschappij, De depressie-epidemie (2008) en Betere mensen (2014). Zij laat daarin zien hoe de – medische – wetenschap de werkelijkheid beïnvloedt, welke belangen er in het geding zijn en hoe deze rol van de wetenschap samenhangt met meer algemene maatschappelijke trends. Zij schopt daarbij aan tegen de heilige huisjes van farmaceutische industrie en psychiatrie, maar ook tegen die van patiëntenverenigingen: ga niet iets een ziekte noemen als het geen ziekte is maar een gemedicaliseerd maatschappelijk of individueel probleem. Zij heeft het onderzoek hiervoor alleen kunnen doen dankzij de academische vrijheid die haar vergund was. In haar boeken houdt zij niet alleen het publiek maar ook collega-wetenschappers een spiegel voor. Het zou jammer zijn als zij haar academische vrijheid nu zou inruilen voor een agendabepaling door niet nader omschreven buitenstaanders. Dat zou, naar ik vrees, het einde betekenen van een mooie, tegendraadse reeks boeken.