zaterdag 31 augustus 2013

Stapel zet de wereld op zijn kop



In een lang interview (Trouw, 24 augustus) mocht Diederik Stapel ongeremd zijn hart uitstorten. Vooral de commissie-Levelt moest het ontgelden. Die zou ‘karaktermoord’ op hem hebben gepleegd en bovendien zijn vakgebied, de sociale psychologie, ‘geweld’ hebben aangedaan. Ernstige beschuldigingen, maar kloppen ze ook?

De commissie-Levelt had allereerst de vraag te beantwoorden welke publicaties van Stapel op fraude berustten en hoe die fraude eruit zag. Dat vergde een intensieve methodische en statistische reconstructie van de betreffende onderzoeken. De uitkomst was ondubbelzinnig: 55 van Stapels publicaties berusten onbetwistbaar op fraude en bij nog eens 10 is dit vrijwel zeker. Ook is komen vast te staan dat hij die fraude alleen pleegde: zijn coauteurs wisten van niets. Stapel had zijn collega’s en AIO’s dus bedrogen, net als de financiers van de onderzoeksprojecten, de redacties van tijdschriften en de promotiecommissies die de resultaten van de – frauduleuze – onderzoeken te beoordelen hadden.

Hoe heeft Stapel dit bedrog zo lang kunnen volhouden? Dit had allereerst te maken met zijn werkwijze, zo bleek uit de bijna honderd interviews die de commissie had met betrokkenen. In de omgang met collega’s en promovendi toonde hij grote betrokkenheid, waardoor hij hun vertrouwen won. Op zich is daar niets mis mee, maar het krijgt een andere lading wanneer dergelijk gedrag gepaard gaat met regelrecht bedrog. Stapel heeft het vertrouwen van zijn collega’s op massale schaal geschonden. Wanneer hij deze constatering ‘karaktermoord’ noemt zet hij de zaak op zijn kop (de commissie liet zich over zijn karakter overigens in het geheel niet uit).

Stapels fraude werd ook vergemakkelijkt door de onderzoekscultuur in zijn branche: de experimentele sociale psychologie. De commissie constateerde daar een ‘falen van de wetenschappelijke kritiek’. Allerlei merkwaardigheden in de uitvoering van het onderzoek en de analyses, alsook in de resultaten werden door collega’s en reviewers over het hoofd gezien. Ook bleek het heel gewoon te zijn om resultaten te verfraaien. Voor een deel werd dit zelfs aangemoedigd door tijdschriftredacties! In mijn boek De publicatiefabriek laat ik zien hoe de scoringsdrang bij zowel onderzoekers als tijdschriften het kritisch beoordelen van wetenschappelijk werk belemmert.

Volgens sommige sociaalpsychologen deed de commissie-Levelt met deze conclusies een vileine aanval op hun vakgebied. Andere sociaalpsychologen erkenden direct dat het genoemde probleem bestond en dat er iets aan gedaan moest worden. Stapel doet het nu voorkomen alsof de beschadiging van de sociale psychologie niet door hemzelf, maar door de commissie-Levelt was veroorzaakt. Opnieuw zet hij de wereld op zijn kop!

Volgens Stapel is de sociale psychologie deze schade gelukkig alweer grotendeels te boven, waarbij juist de ontdekking van zijn fraude louterend lijkt te hebben gewerkt: wat integriteit betreft zijn de sociaalpsychologen inmiddels ‘lichtjaren verder dan andere wetenschapsgebieden’, zo beweert hij. Op welk onderzoek zou deze uitspraak gebaseerd zijn?

maandag 26 augustus 2013

Win-win?

Was dit nu een win-win-situatie? Krant (in dit geval Trouw) krijgt een primeur, en fraudeur (in dit geval Diederik Stapel) krijgt een podium. Hij wil een 'tweede kans' en mag zich van Trouw onbelemmerd in de etalage plaatsen. Resocialisatie is een groot goed, voor een maatschappij een teken van beschaving. Maar moet de 'resocialisant' dit per se luidkeels opeisen? Ik gun Stapel het beste, maar dit interview wekt weinig sympathie (zie ook de commentaren die het opriep).

Maar ik wil het over iets anders hebben. De sociale psychologie heeft door de affaire flinke klappen opgelopen. In de media zijn de schijnwerpers gezet op de 'experimentjes' van de sociaalpsychologen, waarbij de 'vleeshufters' nooit ver weg zijn. Zo'n imagoschade is moeilijk te repareren. De genadeloze manier waarop de commissie-Levelt de onderzoekscultuur in de gehele sociale psychologie ('van hoog tot laag') heeft getypeerd, hielp ook niet mee. Het zou gaan om 'slodderwetenschap' waarin het met de methodologische regels niet al te nauw werd genomen - geen fraude, maar wel een omgeving waarin fraude kon gedijen.

Stapel spreekt zich in het interview uit over het geweld dat de commissie-Levelt zijn voormalige vakgebied zou hebben aangedaan. Hij schaart zich daarmee in het koor van de boze sociaal-psychologen die vinden dat Levelt het rapport moet rectificeren. Maar in zijn drang tot zelfrechtvaardiging wrijft Stapel zelf onbezonnen op de vlek op het blazoen van de sociale psychologie. Wat zegt hij? Na de - grotendeels door hemzelf veroorzaakte imagoschade - heeft de sociale psychologie 'zich herpakt': ze staat nu vooraan, wat betreft integriteit. 'Ze zijn nu lichtjaren verder dan andere wetenschapsgebieden.' Impliciet staat hier dat Levelt gelijk had: er was een probleem met wetenschappelijke integriteit in de sociale psychologie. En, mind you, als gevolg van Stapels fraude heeft het vakgebied een grote sprong voorwaarts gemaakt! Dat is niet te danken aan de 'ouderen' , aldus Stapel: 'Vooral veel jonge onderzoekers houden zich bezig met het heel goed en degelijk uitvoeren en repliceren van onderzoeken.'


Inmiddels lijkt ook de commissie-Levelt een imagoprobleem te krijgen. Een oud-promovenda van Stapel deed in dezelfde aflevering van Trouw een boekje open over de interviewtechnieken van de commissie: suggestieve vragen, gebrek aan systematiek en geen controleerbare verslaglegging van de gesprekken. Het zou de commissie sieren als ze hier serieus en gedocumenteerd uitleg over zou geven. Mogelijk gaat het om een uitglijer in één van de gesprekken, en is de commissie in haar interviewmethode verder net zo streng in de leer geweest als in haar methodologische eisen aan de sociale psychologie. Ik wil het hopen, maar ben er nu toch niet helemaal zeker van.