What's Ap?

Vaak wordt beweerd dat Science en Nature toptijdschriften zijn. Dat komt omdat artikelen die daarin verschijnen de aandacht trekken en vaak geciteerd worden. Het streven naar grote nieuwswaarde levert deze tijdschriften een hoge impactfactor op. Aandacht genereren staat echter niet gelijk aan wetenschappelijke kwaliteit. Met enige regelmaat moeten artikelen worden teruggetrokken, omdat de spetterende resultaten niet blijken te kloppen: te zeer opgepoetst of zelfs - maar dat is zeldzaam - geheel uit de duim gezogen. Zo publiceerde Diederik Stapel in april 2011, samen met de Groningse socioloog Siegwart Lindenberg, in Science het geheel verzonnen artikel Coping with chaos.

Enige rellerigheid is Science en Nature niet vreemd. Op 30 april publiceerde Nature een stuk waarin melding wordt gemaakt van ruzie in de sociaalpsychologische wereld: Omstreden resultaten nieuwe klap voor sociale psychologie. Object van discussie is experimenteel onderzoek uit 1998 van de Nijmeegse sociaalpsycholoog Ap Dijksterhuis (foto). Pogingen van de Engelse psycholoog David Shanks om met exact dezelfde opzet en procedures de toen gevonden resultaten te bevestigen waren niet gelukt. Had Dijksterhuis de zaken te mooi voorgesteld? Dat wordt gesuggereerd, maar niet bewezen. Verlekkerd verwijst Nature naar eerdere discussies over 'priming', een in de sociale psychologie veel gebruikte techniek om proefpersonen te 'prepareren' (en ze tegelijkertijd te misleiden over het eigenlijke doel van het experiment). Nobelprijswinnaar Kahneman had zijn zorg uitgesproken over het gebrek aan replicatie (herhaalbaarheid), en tussen primingonderzoekers en critici werden harde woorden gesproken.

De controverse tussen Dijksterhuis en Shanks loopt al een tijdje (via e-mail) en had, zeker in het begin, een zakelijk en technisch karakter: hoe doe je een goede, exacte replicatie van het primingexperiment uit 1998? Nu Nature er op gesprongen is, lijkt het ineens hot news, maar de eerste excuses zijn alweer aangeboden, en ook blijkens de toevoegingen onder het bovengenoemde artikel is er eigenlijk niet zo veel aan de hand: exacte replicaties lukken vaker niet dan wel (en dat geldt niet alleen voor de sociale psychologie - zie ook het commentaar van Gary Marcus in The New Yorker). Daarom neemt men in de sociale psychologie liever zijn toevlucht tot zogenaamde conceptuele replicaties: via een anders ingericht experiment probeer je hetzelfde mechanisme (de werkzaamheid van onbewuste factoren bijvoorbeeld) aan te tonen. Of dat een goede oplossing is staat ter discussie, maar het gebeurt in de sociale psychologie volop.

De hedendaagse wetenschappelijke wereld is competitief en velen zien dat als een groot goed. Op het niveau van de genoemde toptijdschriften leidt het echter soms tot bedenkelijke manoeuvres. Nature en Science zijn concurrenten. Ap Dijksterhuis is een vaste beoordelaar (reviewing editor) van Science, een van de drie voor het psychologisch vakgebied - een bijzondere positie dus. Niets leuker voor Nature dan de coryfee van zijn concurrent onderuit te halen en al doende de aandacht op je eigen voortreffelijkheid en waakzaamheid te vestigen. Overigens had Dijksterhuis het verzonnen artikel van Stapel beoordeeld en het een hoge score gegeven. Stapel was er tot op grote hoogte in geslaagd een stereotiep sociaalpsychologisch onderzoek te simuleren, zodanig dat zelfs Dijksterhuis er in trapte. Bedenk wel dat reviewing editors van hun toptijdschrift niet veel tijd krijgen om een conceptartikel te beoordelen: het moet snel-snel. Daar zit het echte probleem van de publicatiefabriek: veel wetenschappers nemen niet de tijd om elkaars werk echt kritisch te lezen.